Diderik Batens
Toelichting en hulp bij het vak KENNISLEER
voor de Faculteit Psychologische en Pedagogische Wetenschappen

1. Doel, inhoud en onderwijsvorm
2. Toelichting bij de lessen
3. Toelichting bij het examen
4. Waarom kennisleer?
5. Vragen bij het boek
6. Oefeningen en toetsen
7. Persoonlijke hulp bij dit vak
8. Een waarschuwing
9. inloggen voor transparanten, toetsen, uitslag redeneertest (volgt als de lessen beginnen)

Op wat onderlijnd is kan u klikken.

Het belangrijkste doel van dit vak is het verschaffen van de kennistheoretische basis voor een helder en concreet inzicht in het statuut van de theorieën, technieken en vaardigheden uit de eigen discipline. Bijzondere aandacht wordt besteed aan de samenhang met de rest van onze kennis, en aan de kennistheoretische vooronderstellingen ervan.
Het tweede doel bestaat erin inzicht te verschaffen in de relevantie van descriptieve kennis voor de kennisleer. Resultaten uit de eigen discipline worden hierbij als voorbeeld genomen.

Het vak omvat twee grote onderdelen. In het afbrekende deel worden de moeilijkheden uiteengezet van de traditionele kennisopvatting en van absolute rationaliteitsopvattingen in het algemeen. Het opbouwende deel bestaat uit de systematische uitwerking van een synthese van hedendaagse inzichten met als belangrijkste thema's: circulaire verbetering van overtuigingen, contextuele probleemoplossing, het gestructureerd maar niet-monolitisch en niet-hiërarchisch karakter van kennissystemen.

De achterliggende bedoeling is een hedendaagse visie op kennis uit te tekenen en er argumenten voor aan te dragen. De centrale componenten van deze visie werden vermeld in de vorige alinea. Enkele verdere componenten zijn de volgende:

• De centrale kennistheoretische vraag is hoe mensen, die onderdelen van de wereld zijn, kunnen komen tot betrouwbare kennis over de wereld—over zichzelf en over de rest van de wereld.
• Kennistheoretische inzichten worden verworven vanuit de kennispraktijk en vanuit theorieën over de wereld. De ontwikkeling van onze kennis is er belangrijker voor dan het nadenken over kennis.
• Aangezien kennis dient te worden verantwoord vanuit kennistheoretische opvattingen, brengt de voorgaande bewering brengt mee dat kennisverwerving noodzakelijkerwijze circulair verloopt.
• Het zoeken naar een absolute fundering voor kennis, dat vooral in onze cultuur zeer sterk was en is, is nuttig geweest maar is gedoemd te mislukken. Elke verantwoording is voorlopig en relatief (wat geen relativisme inhoudt).
• Rationaliteit komt neer op verantwoording. De tegenstelling tussen rede en emotie is niet houdbaar. Bovendien houdt elk rationeel proces noodzakelijkerwijze een aantal onbewuste componenten in.
• Verantwoorde beslissingen vereisen verantwoorde kennis. Om tot verantwoorde kennis te komen moet men kritisch zijn ten opzichte van de eigen opvattingen en de vooroordelen en vooronderstellingen ervan opsporen.
• De vooroordelen en vooronderstellingen van de eigen opvattingen kunnen het best worden opgespoord door vergelijking en intellectuele strijd. Mensen die met ons van mening verschillen zijn, veel beter dan wij zelf, in staat de zwakheden van onze standpunten op te sporen.
• De rationaliteit die aan de basis ligt van de wetenschappen, kan worden toegepast op vragen betreffende (zowel methodologische als morele) normen en waarden. Hoewel er een onderscheid kan worden gemaakt tussen beschrijvende beweringen enerzijds en normatieve en evaluatieve beweringen anderzijds, is de verantwoording ven beide soorten beweringen analoog.

Handboek: Diderik Batens, Menselijke Kennis. Pleidooi voor een bruikbare rationaliteit. Leuven-Apeldoorn, Garant, 2008 (4e druk).
Alle studiemateriaal vindt u in het handboek en op deze pagina (verwijzingen inbegrepen).
Lesvorm: hoorcolleges waarin er ruim mogelijkheid is om vragen te stellen en te discussiëren.

Het doel van de lessen—dit is iets anders dan het doel van het vak—is de studenten te helpen om de nodige inzichten te verwerven en de nodige vaardigheden aan te leren. Ik zal het boek niet voorlezen en het zelfs niet samenvatten. Ik zal vooral ingaan op de grote verbanden en zal de moeilijkere delen uitleggen. Dat ik iets niet in de les zeg, betekent niet dat u het niet hoeft te kennen—de stof is wat in het boek staat. In de les worden ook aanwijzingen gegeven voor het examen.

Kom naar de les om er zoveel mogelijk op te steken. Dat gebeurt best door het gepaste deel van het boek vooraf door te nemen, en dat na de les opnieuw te doen. Door vooraf het boek door te nemen, krijgt u een idee van wat belangrijk is en wat niet. Als dat in de les anders blijkt te zijn, steek u daar veel bij op. Door het na de les te doen (dit is het absolute minimum) en uw nota´s met het boek te vergelijken, blijft u bij met de stof—als u dat niet doet, zal u de volgende les niet kunnen volgen. Wie op de juiste wijze de stof bijhoudt, zal nog weinig blokwerk hebben. Als u een les mist, werk dan in elk geval vóór de volgende les het behandelde deel van het boek door.

Het examen is volledig `open boek´. Dit betekent dat u alle papieren mag meebrengen die u maar wil; het boek, nota´s, samenvattingen, ...

Het examen is schriftelijk en bestaat uit twee delen: open vragen en meerkeuzevragen. De antwoorden op de meerkeuzevragen moeten worden gecodeerd op een speciaal formulier, dat ook voor examens van andere vakken wordt gebruikt.

Nadat de vragen zijn uitgedeeld, krijgt u precies 2 uur tijd. Aangezien het om een ‘open boek’ examen gaat is de tijdslimiet strikt.

Het examen kan u best voorbereiden door gedurende het academiejaar de stof bij te houden, na te gaan of u alles begrijpt, en de verschillende onderdelen aan elkaar te koppelen. Daartoe moet u het boek grondig en aandachtig doornemen, u afvragen “Wat betekent dit?”, “Wat volgt eruit?”, ... Het boek een aantal keer oppervlakkig lezen is tijdverlies.

Beide delen van het examen meten inzicht in de stof en denkvermogen. Er werden zoveel meerkeuzevragen aangemaakt, en zoveel varianten van de verschillende alternatieven, dat het geen enkel nut heeft ‘oplossingen’ van bekende meerkeuzevragen mee te brengen. Wie in dergelijke lijsten zoekt, verliest zijn of haar tijd. Het antwoord op de open vragen is niet in het boek te vinden. Die vragen kunnen alleen kunnen worden opgelost door wie de verschillende delen van de stof heeft verwerkt, er de verbanden tussen ziet, en ze op de juiste manier kan toepassen.

Nog een tip. Sommige studenten trachten het antwoord op de open vragen in de cursus te zoeken. Dit is zinloos: er wordt geen enkele open vraag gesteld waarvan het antwoord in de cursus staat.

Wat belang heeft is hoe de wereld eraan toe is. Wanneer we perfect kunnen beschrijven hoe slecht de wereld eraan toe is, dat we zelfs weten wat de oorzaken ervan zijn, dit alles maakt de wereld niet beter. In die zin is de wereld belangrijker dan onze kennis erover. Als we de wereld willen veranderen, verbeteren of vermijden dat hij nog verslechtert, dan hebben we echter wel kennis over de wereld nodig. Kennis wordt hier in de ruimste zin gebruikt: alle opvattingen (ook waarderende en normatieve) die ons begrijpen van en handelen in de wereld bepalen.

Kennisleer staat tot kennis zoals kennis staat tot de wereld. Aangezien we de wereld slechts kunnen kennen langs onze kennis om en al onze acties van onze kennis afhankelijk zijn, is het centraal te weten of onze kennis juist is. Het belang van deze vraag blijkt voldoende uit de geschiedenis: miljoenen mensen werden (gewild of ongewild!) afgemaakt terwille van onverantwoorde ideologieën en allerlei vormen van technologische ‘vooruitgang’ hebben ons milieu grondig verpest, hebben ons voedsel vergiftigd en veroorzaken groot lijden bij dieren.

Aangezien mensen (in tegenstelling tot andere dieren) de kennistheoretische vraag kunnen stellen, kunnen ze er niet aan ontsnappen ze te beantwoorden. In deze zin zijn mensen verantwoordelijk voor hun handelingen.

Laat me dit simpel samenvatten. Inhoudelijk is alleen de wereld belangrijk. Maar we kennen de wereld en handelen erin op basis van onze kennis. Daarom is de verantwoording van onze kennis belangrijk.

De vragen zijn nuttig om het examen voor te bereiden. Het zijn geen letterlijke examenvragen, maar wie ze kan beantwoorden zal weinig moeite hebben om te slagen op het examen.
Laat me dit verduidelijken. Wie door in de les te luisteren, het boek te studeren en na te denken, de vragen juist kan beantwoorden, is gereed voor het examen. Een lijstje met juiste antwoorden helpt niet. Deze vragen zullen dan ook niet door mij of door de assistent worden beantwoord.

Juiste en foute beweringen
Sommige van deze beweringen gaan terug op wijdverbreide misvattingen waartegen het boek ingaat. Ook de andere betreffen echter centrale onderwerpen. Sommige beweringen zijn duidelijk waar of vals, bij andere is eerder een genuanceerd antwoord op zijn plaats. Het is de bedoeling dat u deze beweringen leest en er een mening over vormt vóór de lessen beginnen. Schrijf kort neer of u het met de bewering al dan niet eens bent en wat uw redenen daarvoor zijn. Nadat u een hoofdstuk hebt gestudeerd, neem u de vragen opnieuw door. Let erop of uw opvattingen gewijzigd zijn. Zo ja, vraag u dan af waarom ze gewijzigd zijn, welke argumenten u had om van mening te veranderen. Indien in de lessen of het boek een antwoord wordt verdedigd waarmee u het niet eens bent, vraag u dan af wat de argumenten zijn om bij uw standpunt te blijven.

Vragen bij de verschillende afdelingen van het boek
Beantwoord deze vragen en bespreek uw antwoord met andere studenten.
Deze vragen helpen u het vak goed te studeren, maar helpen u ook uw studiemethode bij te sturen. Wanneer u na het studeren van een hoofdstuk een vraag onverwacht vindt of niet kan beantwoorden, ga dan na wat u bij het studeren hebt overzien en hoe u dat in het vervolg kan vermijden.

Een meerkeuzetoets met 10 vragen (hoofdstukken 1-5) en een meerkeuzetoets met 20 vragen (hoofdstukken 1-10) worden tijdig beschikbaar gesteld. U bereikt ze dan door in te loggen bovenaan deze pagina.

U wordt aangespoord om vragen te stellen in de les. Indien u in dat groot auditorium liever niet het woord voert, dan mag u de vraag ook op een blad papier schrijven en vóór de les of gedurende de pauze op de katheder leggen.
Verder is een assistent of wetenschappelijk medewerker een aantal uren per week beschikbaar om vragen van studenten te beantwoorden en anderszins hulp te bieden bij dit vak. Als de uren niet passen kan u met die persoon een afspraak maken. Wie verantwoordelijk is voor de begeleiding bij dit vak vindt u hier. U keert van die pagina naar hier terug door op de ‘Back’-knop van uw ‘browser’ te klikken (meestal bovenaan links). Als u verder gewandeld bent, klikt u op die knop tot u terug bij dit bestand is.

Het is typisch voor onze cultuur dat ook gevestigde opvattingen in vraag worden gesteld. Zonder dat zouden de wetenschappen niet ontstaan zijn. Opvattingen in vraag stellen gaat echter in tegen een psychologische behoefte aan zekerheid, die gewoonlijk wordt verhoogd door opvoeding en onderwijs. Het ondermijnt ook de macht van personen en instellingen die menen in een bepaald domein de waarheid in pacht te hebben. Dit heeft in de loop van de geschiedenis geleid tot harde ideologische conflicten omtrent het recht van mensen om zich een eigen mening te vormen en overeenkomstig die mening te handelen.
Soms wordt kritische zin verward met een onnozelheid. Het heeft geen zin opvattingen in vraag te stellen als daar geen redenen voor zijn, en heeft het geen zin ‘hypothesen’ te lanceren waarvoor geen enkele grond bestaat. Het komt er dus op aan te leren van wat werd gerealiseerd door vorige generaties of door specialisten in een bepaald domein, maar zich tegelijk te behoeden voor dogmatisme—dit is de weigering bepaalde opvattingen in vraag te stellen.
Het bovenstaande kan ook worden toepast op het vak Kennisleer. Het boek is het resultaat van een ernstige poging om vragen te behandelen die voor de studenten centraal zijn, en om tot juiste antwoorden op die vragen te komen. Deze antwoorden zijn echter niet vaststaand en al zeker niet heilig. Er is dus geen enkel probleem als u het met een van deze antwoorden niet eens bent. Het is echter wel belangrijk voor uzelf dat u nagaat welke argumenten u hebt om het al dan niet eens te zijn.
Dit gebrek aan vaststaande antwoorden is niet typisch voor de wijsbegeerte. Wie de geschiedenis van gelijk welke wetenschap bestudeert, zal snel merken hoe weinig er overschiet van veel wetenschappelijke opvattingen uit het verleden.